Απόφαση – ορόσημο του ΕΔΔΑ για δίκαιη αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης

του Γιώργου Βλασσόπουλου, Δικηγόρου – Διδάκτωρ Νομικής

Η πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων- ΕΔΔΑ κατά της Ελβετίας (αρ.προσφ. 53600/2020, απόφαση 9/4/2024, υπόθεση Verein Klimaseniorrinen Schweiz κατά Ελβετίας) είναι πρωτοποριακή.

Αναγνωρίζει το ανθρώπινο δικαίωμα κάθε πολίτη να προστατεύεται αποτελεσματικά από το κράτος στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του , οι οποίες (πτυχές) προφανώς επηρεάζονται από τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης.  Η προσφεύγουσα Ένωση  “ Ηλικιωμένες για τη προστασία  του κλίματος ” που εκπροσωπούσε 2500 ηλικιωμένες γυναίκες σπό την Ελβετία δικαιώθηκε, αφού το ΕΔΔΑ δέχθηκε ότι συντρέχει παραβίαση αρθ. 8 της Ευρωπαικής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου- ΕΣΔΑ (δικαίωμα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή) λόγω  αργής διαδικασίας λήψης αποτελεσματικών μέτρων εκ μέρους της Ελβετίας για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και επιδίκασε σε βάρος της αποζημίωση της προσφεύγουσας Ένωσης ύψους 80.000 €.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση η ως άνω Ένωση προσέφυγε στο Δικαστήριο του Στρασβούργου επικαλούμενη μη  επαρκή και μη έγκαιρη λήψη μέτρων έναντι της κλιματικής κρίσης εκ μέρους της Ελβετίας. Πρόκειται μεταξύ άλλων για το ζήτημα της εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου (όπως το διοξείδιο του άνθρακα) , προερχόμενα ιδίως από τη καύση ορυκτών καυσίμων που συμβάλλουν στην υπερθέρμανση του πλανήτη με σοβαρό κίνδυνο υπέρβασης του ορίου 1,5ο C έναντι  της μέσης  θερμοκρασίας της γης κατά τη προβιομηχανική εποχή. Ως γνωστόν,  με την εμβληματική διεθνή  σύμβαση του Παρισιού για το κλίμα το 2015 αλλά και μετέπειτα τα συμβαλλόμενα σε αυτήν κράτη (με τη συνδρομή και του ΟΗΕ,αλλά και διεθνών οργανισμών κύρους και τεχνογνωσίας) έχουν  αναλάβει συγκεκριμένες δεσμεύσεις για τη λήψη  αποτελεσματικών  μέτρων έγκαιρης  αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης , με έμφαση μάλιστα στις επόμενες 3 δεκαετίες. Προφανώς οι ρυθμοί σχεδιασμού και κυρίως εφαρμογής ποσοτικοποιημένα  των μέτρων αυτών στη πράξη, έως σήμερα , δεν κρίνονται επαρκείς- ενόψει και νεώτερων επιστημονικών δεδομένων-  από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, η οποία κάνει έκκληση για επίσπευση συντονισμένης και μη αλληλοαναιρούμενης παγκόσμιας δράσης.

Η απόφαση της μείζονος σύνθεσης (17μελούς) του ΕΔΔΑ  λοιπόν  δέχθηκε ότι συντρέχει παραβίαση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ για την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, δεδομένου ότι η ανθρωπογενής κλιματική κρίση επηρεάζει τη καθημερινότητα όλων  των πολιτών. Επομένως η μη λήψη ή  η λήψη με αργούς ρυθμούς μέτρων προστασίας συνιστά παραβίαση του ως άνω ανθρώπινου δικαιώματος.Εν προκειμένω,  η προσφεύγουσα Ένωση εκπροσωπούσε περίπου 2500 ηλικιωμένες γυναίκες από την Ελβετία σε στάδιο λίγο πριν ή μετά τη συνταξιοδότηση , οι οποίες χρήζουν προστασίας από τους ολοένα εντεινόμενους κινδύνους που εγκυμονεί η κλιματική κρίση για την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή τους,αλλά και για την  υγεία και τη διαβίωσή τους (π.χ. στους καύσωνες).

Προφανώς εδώ υπονοείται η ανάγκη κατοχύρωσης ενός αξιοπρεπούς περιβάλλοντος διαβίωσης, με υγεία και ασφάλεια. Ασφαλώς η απόφαση συμβάλλει στη πληρέστερη  θεώρηση του ζητήματος σε εθνικό,αλλά και υπερεθνικό επίπεδο: το περιβαλλοντικό κεκτημένο αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο, μόνο  εφόσον συνδυάζεται με το κοινωνικό κεκτημένο.Τούτο σημαίνει ότι η κλιματική κρίση δεν έχει μόνο αποτύπωμα άνθρακα, αλλά και ανθρωπογενές αποτύπωμα. Άρα η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος συνδέεται αναπόσπαστα με τη προστασία του ανθρώπινου περιβάλλοντος. Επομένως αναδεικνύεται σήμερα  περισσότερο επίκαιρο από ποτέ το επείγον  αίτημα για κλιματική δικαιοσύνη χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς τόσο σε επίπεδο κοινωνιών όσο και σε επίπεδο κρατών, είτε είναι μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης (46 κράτη μέλη) είτε ευρύτερα  μέλη του ΟΗΕ (193 κράτη μέλη).

Σημειώνεται ότι μαζί με την ως άνω Ένωση προσέφυγαν στο ΕΔΔΑ ατομικά και 4 Ελβετοί πολίτες, αλλά οι προσφυγές τους απορρίφθηκαν ως μη αποδεκτές, λόγω μη στοιχειοθέτησης του αναγκαίου για θύμα της σχετικής παραβίασης άμεσου και προσωπικού έννομου συμφέροντος (αρθρ.34 ΕΣΔΑ). Την 9/4/2024 εκδόθηκε επίσης απόφαση και για  μία άλλη προσφυγή 6 νέων από τη Πορτογαλία κατά 32 κρατών (Duarte Agostinho v. Portugal etc.). Αυτοί οι προσφεύγοντες επικαλούνταν αδράνεια των αντιδίκων κρατών να λάβουν γρήγορα και αποτελεσματικά μέτρα για τη κλιματική κρίση. Η προσφυγή αυτή απορρίφθηκε, διότι δεν εξαντλήθηκαν τα εσωτερικά ένδικα μέσα, αλλά και διότι το πεδίο αναφοράς δεν θα μπορούσε να υπερβεί τα όρια της έννομης τάξης  της Πορτογαλίας, όπου κατοικούν οι προσφεύγοντες νέοι ηλικίας 16-24 ετών.

Παρά ταύτα το κομβικό σημείο αναφοράς είναι ότι για πρώτη φορά το ΕΔΔΑ αναγνωρίζει ως ανθρώπινο δικαίωμα συνδεόμενο με την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή την αποτελεσματική προστασία κάθε πολίτη από τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης με πρωτοβουλία  του κράτους όπου κατοικεί ή διαμένει. Αυτό βέβαια έγινε σε αποδοχή μίας συλλογικής προσφυγής, πράγμα που σηματοδοτεί ως πλέον πρόσφορη την οδό συλλογικών προσφυγών σε θέματα προστασίας από τη κλιματική κρίση. Πάντως δεν αποκλείεται η ευδοκίμηση και ατομικών σχετικών προσφυγών στο μέλλον, εφόσον βεβαίως τεκμηριώνεται, μεταξύ άλλων, με πληρότητα το προσωπικό και άμεσο έννομο συμφέρον του εκάστοτε προσφεύγοντος. (βλ.αναλυτικότερα https://Klimaseniorinnen.ch).

  Συμπερασματικά, η σχολιαζόμενη απόφαση του ΕΔΔΑ αποτελεί ένα καταλυτικό νομολογιακό προηγούμενο.

Κάθε πολίτης δικαιούται έγκαιρη και αποτελεσματική  προστασία από τη κλιματική κρίση χωρίς καθυστερήσεις, ώστε να μην παραβιάζονται ουσιώδη ανθρώπινα δικαιώματα του. Ανοίγει λοιπόν ο δρόμος για συλλογικές προσφυγές στο ΕΔΔΑ, αλλά και σε άλλα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα στον βαθμό που οι ρυθμοί προστασίας του κλίματος και ευρύτερα του περιβάλλοντος δεν επιταχυνθούν , ώστε να διευκολυνθεί η αποτελεσματική αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης από τη θεωρία στη πράξη. Άλλωστε η κλιματική κρίση δεν πλήττει στη καθημερινότητα όλους  το ίδιο.Ασθενέστερες οικονομίες και ευάλωτες ομάδες πολιτών, όπως νέοι, γυναίκες, ηλικιωμένοι, ΑΜΕΑ, πολίτες με περιορισμένα  οικονομικά μέσα  πλήττονται εκ των πραγμάτων περισσότερο, οπότε χρήζουν και αυξημένης προστασίας.Αυτό άλλωστε επιτάσσει και το καλώς νοούμενο δημόσιο συμφέρον σε κοινωνίες με βιώσιμη ανάπτυξη,  ενσυναίσθηση, κοινωνική δικαιοσύνη  και συμπερίληψη στη πράξη.